De archetypen van Jung zijn universele, archaïsche symbolen en beelden die voortkomen uit het collectieve onbewuste.
De psycholoog en filosoof Carl Jung beschrijft dat mensen kunnen denken, voelen, waarnemen en handelen door fundamentele, onbewuste, biologische aspecten.
Volgens Jung worden deze aspecten doorgegeven via onze voorouders, hij stelt dat de menselijke geest als gevolg van de evolutie aangeboren universele kenmerken krijgt ‘ingeprent’. Hij kwam met het standpunt dat ook de menselijke geest zich heeft ontwikkelt, dus gelijk aan de evolutie van het lichaam.
Jung stelde al begin vorige eeuw dat mensen worden geboren met een vorm van niet-specifieke kennis, afgeleid van de som van de menselijke geschiedenis, die het bewuste gedrag op voorhand stuurt en bijstuurt.
Dit kun je het beste omschrijven als de psychische tegenhanger van instinct. Volgens Carl Jung beschikt men over een ‘herinneringsbeeld’. Dit noemt hij archetypen, patronen die waarneembaar zijn in gedrag van mensen, terwijl ze vastliggen in het collectief onbewuste.
Archaïsch staat voor ‘uit het begin’ of basis in het Grieks. Een mooie vertaling voor Archetype is ‘origineel patroon’. Dit originele patroon staat voor een set aan onbewuste, universele ideeën over beeldvorming.
De theorie van Jung’s archetypen heeft de basis gelegd voor meerdere moderne visies op persoonlijkheidskenmerken. In dit artikel worden de 4 basis archetypen beschreven.
Waar komen archetypen vandaan?
Volgens Jung bestaan archetypen in het collectief onbewuste. Het is een onderdeel van het psyche-model van Jung, bestaande uit psyche, archetypes en het collectief onbewuste.
Jung stelde namelijk dat de menselijke psyche uit drie componenten bestaat: het bewuste ego, het persoonlijke onbewust zijn en het collectieve onbewust zijn.
Hij hanteert hiertoe een deel van de theorie van Freud, maar voegt een component toe. Hij stelde namelijk dat het ego staat voor de bewuste geest, waarbij het persoonlijke onbewuste (soms onderdrukte) herinneringen bevat. Zijn toevoeging, de archetypen, richten zich op het collectief onderbewuste. Later in dit artikel is een afbeelding opgenomen.
De toevoeging van het collectieve onbewuste is volgens Jung noodzakelijk, omdat het een uniek component is. Het bevat alle kennis en ervaringen die de mens als soort deelt. Het is aangeboren, universeel en erfelijk. Kortom, de mens heeft ook dit deel van de psyche bij geboorte. Het is een vorm van psychologische overerving.
Archetypes zijn volgens Jung niet aangeleerd en functioneren om te organiseren hoe we bepaalde dingen ervaren. Hierbij kan bijvoorbeeld worden verwezen naar primaire reacties van mensen op slangen, draken en andere ‘gevaren’.
Wanneer is het archetype waarneembaar?
Een archetype komt naar voren als automatisch gedrag, maar dit gedrag wordt gevoed door denken, voelen, waarnemen en handelen. Daarvoor zijn impulsen nodig, zoals een gebeurtenis, een situatie, een waarneming of een geur.
Volgens Jung beschikken mensen over een set aan archetypen die naar voren komen als ze nodig of gewenst zijn. Mensen koppelen het archetype aan een persoon.
Het grote verschil met de theorie van Freud is dat een mens, volgens Jung, niet met een lege lei wordt geboren. In zijn eerste benadering van de archetypen noemde hij het nog ‘oerbeelden’, maar dit heeft hij vrij snel vervangen door archetypen. Hij stelde dat de menselijke geest fundamentele, onbewuste, biologische aspecten van onze voorouders behoudt.
Deze archetypen symboliseren de menselijke basismotieven, waarden en persoonlijkheden. Volgens Jung is bij een mens één archetype dominant in de persoonlijkheid. Hoe deze zich uiteindelijk uit is afhankelijk van de omgeving, culturele invloeden en unieke ervaringen. Jung geeft ook aan dat er meerdere archetypen in een mens aanwezig kunnen zijn.
Voorbeeld van een archetype van Jung
In sprookjes, sagen, films vind je over de hele wereld dezelfde archetypen terug. Je herkent ze vast: de vader, de moeder, het kind, de wijze oude man, de held, de heerser etc.
Een herkenbaar voorbeeld hiervan is de archetype: ‘de heerser’. Ook wel leider genoemd, een leider volg je om zijn unieke eigenschappen, toch?
Zo projecteren de meeste mensen de archetype ‘leider’ als ze naar een leider kijken. Daar is niets mis mee, maar sommige ‘leiders’ krijgen dan bovenmenselijke eigenschappen. Worden op een voetstuk geplaatst en dan is objectiviteit ver te zoeken. Helaas bestaat de menselijke geschiedenis deels uit leiders die op zijn minst gewelddadig kunnen worden genoemd, maar toch blindelings zijn gevolgd.
Jung hanteerde een aantal basistypen, maar gaf ook aan dat er geen limiet was aan het aantal archetypen. Je kunt archetypen immers niet bewijzen, je kunt ze niet meten in de menselijke geest, je leidt ze af door bijvoorbeeld te kijken naar sagen, dromen, religie, kunst en literatuur.
In verschillende beschrijvingen kom je zowel 4 als 5 basis-archetypen tegen. Het belangrijkste verschil hierbij is dat de ene auteur onderscheid wilt maken tussen man en vrouw, een ander niet. Hou daarbij even in gedachte dat de wereld er begin 1900 er nog anders uitzag, dat verschillen tussen mannen en vrouwen in diverse culturen juist benadrukt diende te worden.
De 4 punten in het model van Jung
Het bijzondere is dat de 4 kernpunten in het model van Jung beperkt gebruikt worden. Men heeft het eigenlijk altijd over beschrijving van de 8 of 12 archetypen. Toch is het handig om ook de 4 basistypen van het psyche model van Jung te kennen.
De 4 uitgangspunten van Jung zijn: persona, schaduw, anima & animus en het zelf. Deze worden achtereenvolgens beschreven.
1. Persona
De persona is hoe we ons aan de wereld presenteren. Het woord “persona” is afgeleid van een Latijns woord dat letterlijk “masker” betekent. Het is echter geen letterlijk masker, maar een sociaal masker.
Vrijwel iedereen draagt een sociaal masker. In verschillende groepen en situaties beschermen we ons tegen negatieve beelden door een passend masker op te zetten.
Feitelijk leer je hoe je moet gedragen in de maatschappij. Je masker hanteer je om sociaal niet aanvaardbare activiteiten achter je persona te plaatsen. Denk hierbij aan driften, impulsen en emoties die de maatschappij om je een niet accepteert.
De persona staat voor alle verschillende sociale maskers die we dragen tussen verschillende groepen en situaties. Het werkt om het ego te beschermen tegen negatieve beelden. Met het masker probeert iedereen een zo goed mogelijke indruk te maken.
Door het dragen van dit ‘masker’ doe je je anders voor dan je daadwerkelijk bent. Sommigen raken de weg kwijt en verliezen zichzelf, omdat hun projectie het ‘zelf’ niet meer weergeeft.
Als mensen ‘ontmaskerd’ worden, dan staat hun maatschappelijke positie ter discussie.
2. De Schaduw
De schaduw is een archetype dat staat voor de donkere kant van de psyche. Anders omschreven: verdrongen ideeën, zwakheden, verlangens, instincten en tekortkomingen.
Het is de menselijke drang om behoeften direct te bevredigen, maar dat is maatschappelijk onaanvaardbaar. De persoonlijke normen en waarden en/of die van de omgeving zijn niet verenigbaar met deze instincten. Denk bijvoorbeeld aan vooroordelen, haat en agressie. Wildheid en chaos zijn herkenbare omschrijvingen.
Volgens Jung kom je de schaduw in veel verschillende vormen, dromen en geschriften tegen. Dit is zichtbaar in de gehele wereld in de vorm van monsters, demonen, draken, slangen etc.
Volgens Jung heeft elk mens een schaduw. Sommige mensen ontkennen dit, terwijl ze de schaduw wel op anderen projecteren.
3. De Anima of Animus
Anima is het vrouwelijk deel in de psyche, animus is het mannelijk deel in de psyche.
Zowel mannen als vrouwen hebben beide archetypen in zich, alleen manifesteert deze zich anders. Bij mannen is anima het vrouwelijke deel in de man, bij vrouwen is de animus het mannelijke deel in de vrouw.
Deze archetype staat voor de ‘ware zelf’. Dit is de kern van het collectief onbewuste. Jung gaf begin 1900 al aan dat sekse en gender mede bepaald wordt door deze archetype, naast sociale invloeden en fysiologie.
Jung beschreef dat in het collectieve en persoonlijke onbewuste dit archetype gevonden kan worden. De eerste beschrijft voorschriften over gedragingen, de tweede de persoonlijke ervaringen. Wat je regelmatig waarneemt is dat de ‘ware zelf’ afwijkt van de persona. Het masker voert vanwege de omgeving de boventoon.
Anima en Animus zijn de van de archetypen de meest onderdrukte elementen in de meeste culturen. Veel culturen gaan immers uit van strikte genderverschillen, met uiterst vrouwelijke en uiterst mannelijke rollen, normen en waarden.
Jung beschreef dat het niet mogen verkennen van de tegengestelde aspecten, ondermijnend zijn aan de psychologische ontwikkeling van een individu. De combinatie van anima en animus staat ook bekend als heelheid.
4. Het Zelf
Het Zelf is de authentieke totale persoonlijkheid. Een archetype die volgens Jung het collectief onbewust zijn als de individuele bewust zijn samenvoegt. Dit is volgens Jung: de geïntegreerde persoonlijkheid. Zie de afbeelding.
Jung beschreef twee centra van een persoonlijkheid:
- Het zelf dat in het centrum van de ego ligt, waarbij de ego het centrum van het bewustzijn is. Zie onderstaande afbeelding:
2. Bewustzijn, ego en de collectief onbewust (de onbewuste geest) vormen samen een persoonlijkheid. Zie onderstaande afbeelding:
Volgens de psycholoog Jung kunnen psychische problemen worden veroorzaakt door een verschil in het onbewuste en bewuste verstand. Elk gezond individu streeft naar een gevoel van samenhang tussen beide. In bovenstaande afbeelding ‘het mogelijke complex gebied’.
Complexen zijn voor de persoon zelf vaak niet direct herkenbaar, anderen nemen dat veel sneller waar.
Deze denkwijze sluit goed aan bij de theorie van Maslow.
Onbeperkt aantal archetypen
Met gemak zijn er honderden archetypen te beschrijven. Het is echter zeer lastig om aan te geven waar een archetype begint en ophoudt. De combinaties van persona, schaduw, anima of animus zijn te talrijk.
Weet dat archetypen veelvuldig worden ingezet in andere modellen, zoals 16 personalities, MBTI of de theorie van Ken Wilber, en allemaal worden ze net iets anders beschreven.
Op korte termijn volgt een artikel met de 12 archetypen van Jung.
Samenvatting
Archetypen zijn volgens Jung een onderdeel van de menselijke psyche. Het is zijn universele, archaïsche symbolen en beelden die voortkomen uit het collectieve onbewuste. Een archetype komt naar voren als automatisch gedrag, maar dit gedrag wordt gevoed door waarnemingen, denken en voelen.
Volgens Carl Jung worden mensen geboren met een vorm van niet-specifieke kennis, afgeleid van de som van de menselijke geschiedenis, die het bewuste gedrag prefigureert en stuurt. De psychische tegenhanger van instinct, zijnde een ‘herinneringsbeeld’ aan bepaald type personen.
Jung heeft aangegeven dat er een onbeperkt aantal archetypen zou kunnen worden gedefinieerd. De 12 archetypen van Jung zijn uitgebreid beschreven.
Tot slot
De theorie van Jung kent ook tegenstanders. In hoofdlijnen komt deze weerstand erop neer dat de theorie niet als wetenschappelijk bewezen wordt beschouwd. Een aantal andere denkers beschouwen deze theorie als populistisch of mystiek denkwerk en sommigen zien zijn werk zelfs als ouderwets denken, vol met vooroordelen.
Toch heeft Jung met zijn theorieën grote impact gemaakt in de psychologie, met zijn bijdragen als extraversie en introversie. Zijn basisgedachte in functies: denken, voelen, ervaren en intuïtie leverde de wetenschap persoonlijkheidstypes.
Persoonlijkheidsmodellen laten je zien hoe een persoonlijkheid in elkaar zit. Archetypen worden hier vaak voor gebruikt. Voorbeelden van het in kaart brengen van iemands persoonlijkheid zijn: Big Five, het Kernkwaliteiten en kernkwadrant van Daniel Ofman, Enneagram, MBTI – Meyers-Brigss Type Indicator, Teamrollen model van Belbin, De roos van Leary en nog meer.