Wat is kritisch denken? Ben jij wel een kritisch denker?

Leestijd: 8 min.

Kritisch denken is het systematisch evalueren of formuleren van overtuigingen, of uitspraken, volgens rationele normen.

Volgens Wikipedia is kritisch denken: ‘een vaardigheid die aangeleerd en gebruikt kan worden om te beslissen of een bewering waar, gedeeltelijk waar, of fout is en of een redenering geldig is. Het biedt handvatten om de natuurlijke aanleg iets te geloven te beteugelen en onlogische redeneringen en denkfouten te herkennen en voorkomen’.

Voornoemde definities zijn er slechts twee beschrijvingen uit een ruim en divers aanbod! Kritisch denken is inmiddels een containerbegrip, net als het woord democratie.

Vraag een ander eens wat ‘kritisch denken’ is. Je zult verbaasd zijn door de verschillende benaderingen en bewoordingen, want blijkbaar is dit ruim interpreteerbaar en vult men zelf grotendeels in wat de woorden kritisch en denken betekenen. Welke definitie men ook hanteert, kritisch denken staat niet gelijk aan kritiek leveren!

Definitie van kritisch denken

Veel opleiders kiezen voor een bepaalde definitie van kritisch denken, passend bij hun opleidingsfilosofie. Na tientallen definities te hebben gelezen is voor dit artikel gekozen voor de definitie uit het boek ‘The Power of Critical Thinking’ van Lewis Vaugn.

‘Kritisch denken is het systematisch evalueren of formuleren van overtuigingen, of uitspraken, volgens rationele normen. Het is systematisch omdat er afzonderlijke procedures en methoden voor nodig zijn. Het is evalueren en formuleren, omdat het zowel gebruikt wordt om bestaande overtuigingen (de jouwe of die van iemand anders) te beoordelen als om nieuwe overtuigingen te bedenken. Het werkt volgens redelijke maatstaven, in die zin dat overtuigingen worden beoordeeld op grond van de redenen en redeneringen die eraan ten grondslag liggen.’

Dit is een lange definitie, waarschijnlijk zal je deze na één keer lezen niet kunnen herhalen. Dat hoeft ook niet, want in dit artikel zullen verschillende definities beschreven worden. 

Je verkrijgt nu eerste inzichten, voor zover nog niet aanwezig, maar daarmee wordt niet beweerd dat dit de juiste definities van kritisch denken zijn. Integendeel, het uitgangspunt voor dit artikel is jouw fundering te versterken. Waarbij alleen jij, door kritisch te denken, leert tot een gefundeerd oordeel te komen.

Wat is denken?

Denken is een doelgericht, georganiseerd proces dat we gebruiken om de wereld te begrijpen. In de literatuur beschrijft men veel vormen van denken, een veelvoorkomende tweedeling is creatief denken en kritisch denken.

Deze tweedeling is veelal gekoppeld aan de linker en rechter hersenhelft. Waarbij de rechterhelft staat voor creatief denken: willekeurig, intuïtief, holistisch, samenvattend, subjectief en kijkend naar het geheel.

De linker hersenhelft staat voor kritisch denken: logisch, sequentieel, rationeel, analytisch, objectief en kijkt naar de delen.

Kritisch denken in het onderwijs

Zoals aangegeven hanteert men in het onderwijs talloze benaderingen, wellicht is het interessant om het framework van Paul Elder ook te noemen. Volgens het Paul Elder framework bestaat het geheel uit drie delen:

1. Analyse van het denken door zich te richten op de onderdelen of structuren van het denken (Elementen van het Denken).
2. Evaluatie van het denken door zich te richten op de kwaliteit (Universele Intellectuele Normen).
3. Verbetering van het denken door gebruik te maken van wat je geleerd hebt (Intellectuele Eigenschappen).

Hoewel het framework van Paul Elder hier niet beschreven is, zal zijn driedeling in een andere vorm verwoord worden in dit artikel.

Ook dichter bij huis zie je dat men in het onderwijs een bepaalde visie heeft op kritische denken, het is immers iets wat men kan aanleren. Wat je in Nederland regelmatig terugziet is de definitie van Peter E. Facione. Een van vele publicisten over dit onderwerp.

De definitie volgens APA

De American Philosophical Association (APA) heeft een definitie vastgesteld, mede gebaseerd op het werk van Peter Facione.

Peter Facione heeft meerdere boeken geschreven over kritisch denken, een recente publicatie is Think Critically. Geschreven i.s.m Carol Ann Gittens.

APA hanteert de volgende definitie:

Kritisch denken is het vermogen om doelgericht, zelfregulerend te oordelen, resulterend in interpretatie, analyse, evaluatie, het trekken van conclusies, en het verklaren waarop dat oordeel is gebaseerd in termen van bewijzen, concepten, methodes, criteria en contextuele overwegingen.

APA beschrijft ook wat een kritisch denker is, sluit onderstaande aan bij jouw denken?

Een kritisch denker is onderzoekend, goed geïnformeerd, vertrouwt op redeneren, is onbevangen, flexibel, oprecht in evaluatie, eerlijk in het zien van zijn eigen vooroordelen, voorzichtig in het oordelen, bereid opnieuw iets te overwegen, duidelijk over onderwerpen, ordelijk bij complexe materie, ijverig in het zoeken van relevante informatie, redelijk in het selecteren van criteria, gericht op onderzoek, en gaat door in het zoeken naar resultaten die zo precies mogelijk zijn gelet op het onderwerp en de omstandigheden van onderzoek.

Een mooi streven, maar schetst dit niet een te ideaal plaatje?

Kritisch zijn!

Het ‘kritische’ zie je volgens andere publicisten te beperkt terug. Het kritisch denken is immers een wetenschappelijke methode om tot geïnformeerde kritiek te komen. Dus hierna wat geluiden uit ‘het wetenschappelijk veld’.

In het onderwijs wordt vooral het zuivere denkproces benaderd vanuit een macro perspectief. Noodzakelijk om het denkproces mede vorm te geven, maar de ervaring leert dat kritisch denken emoties met zich meebrengt en dat deze op verschillende manieren tot uiting komen. Lees het artikel: Conflicten in een agile team? maar eens.

Sommige publicisten menen dat er in de grote verscheidenheid van definities te beperkt aandacht is voor achtergrond, kennis, cultuur, identiteit en betekenisgeving van een persoon die dit proces mede inkleurt. Een interessante reactie, want kritisch denken is een wetenschappelijke methode waarbij men een denkproces aanleert.

In dit proces leert men ook te kijken naar ‘bias’. Wellicht is de boodschap van kritisch denken niet voldoende geland, hoewel het een belangrijke vaardigheid is die men studenten kan aanleren. Toch is het verwonderlijk waarom niet-kritisch denken zo vaak voor komt, zelfs onder hoogopgeleiden.

Wat is kritisch denken in de agile omgeving?

Voor agile kritisch denken kom je al snel uit bij wendbaarheid door het toepassen van iteraties, waarin met aanpast en verbetert, teams die samen nadenken, inschatten, bewijs leveren en acties ondernemen.

Helaas weet je dan nog niet precies wat er wordt bedoeld. Zoals in voorgaande alinea is beschreven is kritisch denken een algemene term die wordt gegeven aan een breed scala van cognitieve en intellectuele vaardigheden.

Voor agile werken is het toepassen van de theorie echter zeer interessant, want agile redenerend kan kritisch denken ook als volgt worden gezien:

Het is een voortdurende wisselwerking met veranderende omstandigheden en nieuwe kennis die een bredere visie mogelijk maakt, die weer nieuw bewijsmateriaal oplevert, waardoor het proces weer van voren af aan begint.

Dit is de basis van elk agile framework! Kritisch denken brengt namelijk een structuur, een reeks stappen en hulpmiddelen. Het is een werkvorm van analyseren, evalueren met een denkwijze om te verbeteren.

Kritisch denken is de basis van agile denken, die betere (team)beslissingen mogelijk maakt. Hoewel er weer agile methodes zijn om kritisch denken in te vullen, zoals o.a. het Productive Thinking Model van Hurson gaan we daar nu verder op door.

Het mijnenveld van kritisch denken

Kritisch durven denken is best lastig in de praktijk. We leren het vrijwel allemaal, maar het is een enorme uitdaging om dit goed in de praktijk in te zetten. Dit geldt voor zowel de zender als de ontvanger bij een probleem of uitdaging. Een mooi voorbeeld is deze stelling aan de hand van een aantal gedragingen te toetsen. Welke norm hanteer jij? en Wat is verschil tussen:

• Analytisch of te gedetailleerd.
• Sceptisch of cynisme.
• Besluitvaardig of koppig.
• Open-minded of geen standpunt hebben.
• Evalueren of (ver)oordelen.
• Inzicht delen of aanmatigend mededelen.

Deze simpele voorbeelden geven al aan hoe gemakkelijk het is om een standpunt in te nemen. De vraag is echter of dit standpunt op een kritische denkwijze tot stand is gekomen of dat je ongemerkt een mijnenveld bent ingelopen. Een ongefundeerde mening kan een behoorlijk explosief karakter hebben.

Hoe ontwikkel je kritisch denken?

Je ontwikkelt deze vaardigheid door het gehele proces te beschouwen en te ervaren als een leerproces. Blooms Taxonomie beschrijft dit proces op een goede wijze. Onderstaand de afbeelding die eerder gebruikt is in het artikel: Wat is de taxanomie van Bloom?, maar ook hier een goed beeld geeft.

Naast de cognitieve piramide hanteert men ook normen. De gehanteerde normen van kritisch denken zijn per persoon en per organisatie verschillend, toch zijn een aantal vaste intellectuele normen.

Intellectuele normen

De norm is de intellectuele standaard. Men daagt je uit om te ‘denken over jouw denken’ en hanteert hiertoe 9 kernbegrippen. Zie onderstaande afbeelding.

In bovenstaande afbeelding is de intellectuele standaard beschreven die universeel toepasbaar is.

6 Kernvaardigheden van kritisch denken

Men hanteert zes kernvaardigheden: interpreteren, analyseren, evalueren, concluderen, verklaren en zelfreguleren.

Deze vaardigheden zijn weer onder te verdelen naar sub-categorieën. Maar wat voor agile werken met name belangrijk is, dat men ook de vaardigheid beschikt om voortdurend ‘in te zoomen’ en ‘uit te zoomen’. Dit behoort ook tot de cognitieve en meta-cognitieve vaardigheden.

Het in- en uit zoomen is een continue proces, waarbij men zichzelf afvraagt of men wel over voldoende kennis beschikt om te kunnen oordelen.

De 6 kernvaardigheden worden in dit artikel niet verder beschreven. Dit artikel verschijnt later.

De 8 elementen van het kritisch denkproces

Naast de 6 kernvaardigheden kom je ook de 8 elementen van een kritisch denkproces tegen. Dit zijn de volgende elementen:

• Reflectie.
• Analyse.
• Verwerving van informatie.
• Creativiteit.
• Structureren van argumenten.
• Besluitvorming.
• Commitment.
• Debat.

Deze elementen van kritisch denken zijn geen rocket science en worden slechts gebracht om je denkproces te triggeren.

Checklist houding en gedrag

Wat leiders en agile coaches graag zien bij teamleden is een wil om door te denken, daar plezier aan te beleven en dat team(leden) de inspanning daartoe willen leveren. Zonder een open-mind lukt dat niet, graag zien we actieve teamleden die ruim willen en kunnen denken. Die open staan voor de meningen en visies van anderen en tevens beschikken over de juiste communicatievaardigheden.

In hoeverre deze houding- en gedragsaspecten aanwezig zijn kun je herleiden uit 2 niveaus van onderwerpen: de houding t.o.v. algemene onderwerpen en de houding t.o.v. specifieke onderwerpen, vragen of problemen.

Voor een beeldvorming kun je de volgende checklist gebruiken:

Het is nu interessant hoe de 5W1H hier op aansluit.

Zie ook het artikel: Wat is de 5W2H methode?

Voordelen van kritisch denken

De voordelen van kritisch denken zijn talrijk. De kern is en blijft dat je onderscheid kan maken tussen beweringen en niet-beweringen. Dit klinkt wat cryptisch, maar zodra je de begrippen facts en non facts hanteert krijgt men er direct een ander gevoel bij. Je hanteert bijvoorbeeld kritisch denken om te bepalen of iets ‘fake news’ is!

Wat kritisch denken vooral tot stand brengt is dat je nadenkt voordat je beslissingen neemt. Wat het denkproces met jezelf doet is dat je jouw eigen veronderstellingen onderzoekt. Daardoor leer je anders te kijken naar sociale, zakelijke, politieke en economische onderwerpen.

Vanuit een agile perspectief is jouw carrière een aandachtspunt, want in jouw werkzame leven is deze vorm van denken een vereiste omdat werkgevers op zoek zijn naar collega’s met goede denk- en communicatievaardigheden. Daarnaast zal het snel kunnen leren, inzichten verkrijgen, data verzamelen en met creativiteit problemen kunnen oplossen steeds belangrijker worden. Zie het artikel: De 5 disciplines van een lerende organisatie.

5 belemmeringen voor kritisch denken

De huidige maatschappelijke issues tonen dat het kritische denken deels is ingewisseld voor meningen i.p.v. feiten. Deze meningen kunnen leiden tot een ander begrip over onderwerpen, situaties, problemen of kansen, maar denken mag in een vrije wereld. Ook of juist kritisch bij maatschappelijke issues!

Als men denken met meerdere vaardigheden inzet, zoals analyseren, evalueren, redeneren, problemen oplossen en besluitvorming en daarbij het onderscheid kunt maken tussen o.a. feiten en meningen, relevantie en nauwkeurigheid ontstaat namelijk vrijheid.

Kritisch denken is een vorm van vrijheid, alleen in vrijheid krijg je de mogelijkheid om zelf te mogen en kunnen denken en dit te uiten. Vrijheid om je af te vragen of zaken juist of onjuist zijn. Het maakt niet uit of dit gaat over onderwerpen van een team, groep, organisatie of de samenleving.

Je kunt stellen dat in een negatieve omgeving kritisch denken veelal het eerste slachtoffer is. Helaas kan men dan alleen minder positieve eigenschappen van menselijk gedrag benoemen:

• Egocentrisch denken (zelfbelang, het middelpunt zijn)
• Groepsdenken (w.o. groepsbelang laten prevaleren of superioriteit claimen),
• Aannames doen zonder bewijs (de ‘waarheid’ is niet bewezen)
• Wensdromen dat iets waar is of (Ik wil dat het waar is…)
• Het relativeren van de waarheid. (De waarheid is een opinie…)

Agile werken hanteert Scrum Values om deze negatieve eigenschappen te tackelen.

Samenvatting

Kritisch denken is een proces van het begrijpen en het belang van de definitietermen kennen: systematisch, evalueren, formuleren en rationele normen hanteren. Dit is dus iets volledig anders dan kritiek leveren.

Het doel is te begrijpen hoe kritisch denken samenhangt met logica, de waarheid of onwaarheid van beweringen, kennis en de ontwikkeling van persoonlijke kracht.

Dat dit belangrijk is zien we elke dag terug in de maatschappij en in zakelijke omgevingen. Kritisch denken is altijd beter dan het passief aanvaarden van overtuigingen. De kracht zit in het onderscheid te kunnen maken tussen beweringen en niet-beweringen.

Men gebruikt basisconcepten als redenen, argumenten, gevolgtrekkingen, premissen en conclusies. Je dient dan wel te leren hoe woorden gebruikt kunnen worden om beweringen in een argument (premisse) en conclusies te duiden.

Veelal leer je dit door de gehanteerde argumenten te beoordelen op hun validiteit. Deze argumenten herkennen in verschillende contexten en onderscheid te kunnen maken tussen argumenten en overbodigheden, argumenten en verklaringen, en beweringen in de argumentatie en conclusies zijn belangrijke vaardigheden.

Kritisch denken legt de basis voor agile werken.