Met De Zes Denkhoeden van De Bono heb je een manier om anders denken te stimuleren. Het denkproces wordt opgesplitst in zes denkrichtingen, hiervoor gebruikt De Bono zes (virtuele) denkhoeden. Deze manier van denken helpt mensen snel, doeltreffend en constructief tot nieuwe ideeën te komen.
Het concept
De basisgedachte van De Bono is eigenlijk vrij simpel. Laat mensen een virtuele kleur hoed opzetten die staat voor een bepaalde denkwijze. De gekozen kleur vraagt om een denkrichting die je gaat hanteren.
Edward de Bono is misschien wel het bekendst door het bedenken van de term ‘lateraal denken’, maar het concept van De zes denkhoeden behoort in de rugzak van elke agilist. Het concept is simpel, praktisch en effectief.
Waarom anders denken?
Daar zijn twee belangrijke hoofdoorzaken voor. We leren te discussiëren en te argumenteren en we hebben zonder dat we het weten ‘denkfouten’ opgebouwd in ons leven. Onderstaand een toelichting.
Discussiëren en argumenteren
Leren we al op jonge leeftijd, feitelijk zijn het handige hulpmiddelen. De beperking hiervan is echter dat het vaak inhoudelijk gaat om het verdedigen van 2 meningen of een beperkt aantal stellingen.
Daar heb je echter geen behoefte aan als je op zoek bent naar nieuwe creatieve ideeën. Constructief samenwerken leidt voor een team vaak tot de beste creativiteit.
Denkfouten
In groepsprocessen worden we worden allemaal beïnvloed door houdingen en karakters van teamleden. Soms gaat het zelfs niet meer om de inhoud, maar slechts om de (complexe) relaties, getoonde lichaamstaal en woordgebruik. Kortom, de complexe relaties bepalen het resultaat.
Voordelen van Denkhoeden
De zes denkhoeden methode biedt een methodische aanpak om denk- en procespatronen te doorbreken. In de methode worden zes houdingen en manieren van denken die het meeste voorkomen in groepsprocessen bewust gehanteerd. Elke hoed heeft een kleur met vastgestelde denkwijzen.
De kleur van de hoed staat dus voor een soort denken. Door het opzetten van een hoed kun je dingen zeggen, zonder dat je daar het ego in gevaar komt. Het ego is namelijk de belangrijkste drempel voor ons vrije denken. (on)bewust wil je je eigen wereld- en denkbeeld vasthouden. De hoed maakt je vrij, het is een volmacht om ‘een ander’ te zijn. Ooit heb ik gehoord dat je i.p.v. een (denkbeeldige) hoed ook een clowns neus zou kunnen opzetten, ‘dan ben je nog vrijer om je rol in te vullen’ werd er gesuggereerd. Dat was lachen geweest, maar er zit dus wel een kern van waarheid in.
Kortom, men hoeft door gebruik te maken van de zes denkhoeden niet meer de ‘eigen’ standpunten te verdedigen, men wordt ‘gedwongen’ in een andere rol te stappen, je ervaart enerzijds om in de schoenen van een ander denkpatroon te stappen, anderzijds leer je door te bouwen op de ideeën van anderen en anders samen te werken etc.
Waarom hoeden?
Er bestaat uit traditie een verband tussen ‘denken’ en ‘hoeden’. Hoge hoeden vs petten. Hoeden en petten geven vaak een rol aan (rechter, politie, veiligheidsdienst etc.) Is deze achtergrond informatie relevant, eigenlijk niet. Het maakt het echter veel makkelijker om deze methodiek als facilitator te hanteren wanneer je dit feitje van de methodiek kent.
Doorbreken van patronen
Het doorbreken van patronen is de belangrijkste reden waarom deze methodiek is bedacht. Het viel De Bono op dat groepsprocessen vaak niet het gewenste resultaat opleverde. Hij constateerde dat er patronen in denkprocessen daarvoor de belangrijkste oorzaak was.
Denkprocessen bestaan uit: natuurlijk denken, logisch denken, wiskundig denken en lateraal denken. Je hebt alle denkprocessen nodig, maar met name lateraal denken maakt het mogelijk om met creatieve oplossingen te komen. Ik wil hier nu niet dieper op ingaan, maar het concept lateraal denken komt ook van De Bono. Lateraal denken legt een stevige basis voor De zes denkhoeden methode.
Het zal je inmiddels duidelijk zijn dat ‘de zes denkhoeden’ gericht zijn op het doorbreken en voorkomen van patronen. Door het hanteren van de methode ontstaan verrassende sessies, anders denkende mensen met bijzondere resultaten.
Dan is het nu tijd om de denkrichtingen uit te leggen.
Denken in zes kleuren
De kleuren van de denkhoeden zijn: rood, wit, geel, zwart, groen en blauw.
De kleuren staan niet voor een beschrijving van denkers, elke denker moet alle hoeden kunnen gebruiken. Elke denker moet dus in staat zijn om op zes manieren te (leren) denken. Elke manier van denken heeft een specifieke functie. Het allerbelangrijkste is echter dat de manier van denken niet de beschrijving is van een persoon. Het is immers een manier van denken en niet zoals iemand is.
Gaan persoonlijkheden daarmee overboord? Welnee, het is een methode die iedereen kan hanteren. Het voordeel is dat mensen vrij komen van hun standaarden. Voor alle duidelijkheid: de ervaring leert dat iedereen een voorkeurshoed heeft!
Let als facilitator dus goed op: ‘hokjes denken’ hoort niet thuis in de zes denkhoeden methode.
Rode hoed
Rood suggereert boosheid, woede en emoties. De rode hoed geeft de emotionele, intuïtieve kant mee.
Met de rode hoed erken je emoties, intuïtie en gevoelsoordelen. Zo krijgen deze een legitieme status als een belangrijk bestanddeel van ons denken. Met de rode hoed op hoef je geen argumenten te noemen. De denker kan de rode hoed opzetten om een gevoel te uiten.
- Wat zijn nu mijn gevoelens?
- Mijn intuïtie zegt …
- Wat is mijn eerste reactie?
Steekwoorden rode hoed:
Ingeving, emotie, gevoelens en intuïtie.
Tonen door:
Woorden, daden, gebaren, gezichten trekken, handen en voeten etc.
Wat hoor je?
Emotie: enthousiast, leuk!, nieuwsgierig, ik weet het niet, interessant, onzeker, ik vind het niks, verschrikkelijk.
Witte Hoed
Wit is neutraal en objectief. De witte hoed houdt zich bezig met feiten, cijfers en informatie.
Met deze hoed stel je vragen vanuit een ‘neutrale’ houding. Je bent geïnteresseerd in de feiten, cijfers en informatie. De witte hoed zorgt voor een zo groot mogelijke objectiviteit door het vergaren van informatie. Dat is het primaire doel van de witte hoed dragers. Studies, ervaringen en cijfermateriaal, de witte hoed zoekt naar feiten! Een witte hoed drager zou eigenlijk moeten gedragen als een computer die zuivere antwoorden geeft zonder ruis en emoties.
- Welke informatie is beschikbaar?
- Welke informatie hebben we nodig?
- Hoe komen we aan de ontbrekende informatie?
Steekwoorden witte hoed:
Informatie, wat weten we, gegevens, wat moeten we weten?
Gele hoed
Geel is zonnig en positief. De gele hoed is optimistisch en staat voor hoop, en positief denken.
De gele hoed zoekt naar de voordelen, waarde en haalbaarheid van ideeën. Positief of ‘geel’ denken moet een mengeling zijn van nieuwsgierigheid, plezier en het verlangen om ‘echt te willen gaan’. Geel denken brengt beweging, daagt uit tot ondernemen. Onderneem dan ook!
- Wat zijn de voordelen?
- Heeft dit idee een concept dat aantrekkelijk lijkt?
- Wat zijn de positieve punten?
- Hoe kunnen we het laten slagen?
- Wat is de waarde?
Steekwoorden gele hoed:
Voordelen, waarde, optimisme.
Zwarte hoed
Zwart is somber en serieus. De zwarte hoed is op zijn hoede en voorzichtig. Hij laat de zwakke punten van een idee zien.
Met de zwarte hoed op ben je kritisch over de haalbaarheid en bruikbaarheid van een idee of stellingname. De zwarte hoed wordt vaak gezien als negatief, maar in dit model is de zwarte hoed sterk, effectief en een belangrijk onderdeel van het denkproces.
De rol van de zwarte hoed is om de zwakheden van het denken aan te geven. Het geeft ruimte aan de bezwaren en nadelen van een plan. Het is een waardevolle hoed en het helpt bij het nemen van goede beslissingen.
Het moment van inzetten van de zwarte hoed is een belangrijke keuze van de facilitator. Soms wil je het ‘zwarte hoed denken’ kort na de start op tafel, veelal wil je hem laat/later in de sessie.
- Wat zijn mogelijke problemen?
- Ja, maar …
- Op welke punten moeten we letten?
- Wat zijn de risico’s?
Steekwoorden zwarte hoed:
Gevaren, problemen, moeilijkheden, waarschuwing.
Groene hoed
Groen is gras, vegetatie en overvloedige groei. De groene hoed houdt zich bezig met creativiteit en nieuwe ideeën.
De groene hoed beschermt je tegen het snelle oordeel of een veroordeling. Je ‘moet’ met alternatieven komen. Bij groen denken stel je je oordeel uit. Iedereen brengt nieuwe ideeën in en deelnemers gebruiken het idee als input om weer bij een nieuw idee uit te komen.
Het doorbreken van patronen realiseer je door inspanning. Creativiteit is daarbij nodig om daadwerkelijk patronen te doorbreken. Iedereen kan creatief zijn, maar in een groep is wederzijds respect van groot belang om tot creativiteit kunnen komen
- Welke creatieve ideeën hebben we?
- Hoe kunnen we een idee veranderen / verbeteren?
- Wat zijn alternatieven?
- Hoe kunnen we de zwarte hoed problemen ondervangen?
Hoofdpunten groene hoed
- Zoekt naar nieuwe ideeën
- Niet beargumenteerd
- Haalt fouten eruit
- Zorgt voor tijd en ruimte voor creativiteit
- Zorgt voor evenwicht bij het van nature dominante zwarte denken
Steekwoorden groene hoed:
Ideeën, alternatieven, creativiteit, groei.
Blauwe hoed
Blauw is koel en het is ook de kleur van de lucht, die boven alles verheven is.
Omdat jij dit artikel leest is de kans groot dat jij de facilitator bent van de eerstkomende sessie van de zes denkhoeden. Ik heb extra aandacht besteed aan het beschrijven van deze rol. Temeer omdat de juiste uitvoering van deze rol een belangrijke bijdrage levert aan het eindresultaat.
Het belangrijkste eerst: degene met de blauwe hoed is niet bezig met de inhoud, maar met het proces. De blauwe hoed drager zorgt voor het proces en voor je juiste wijze van het denken. De drager concentreert zich op toezicht, de organisatie van het denkproces en het gebruik van andere hoeden.
De blauwe hoed is een bekende rol voor een Agile Coach: hoe haal je het beste uit de deelnemers? In tegenstelling tot reguliere retrospectives is het de bedoeling dat je zorgt voor rolvastheid van de hoedendragers. De hoedendragers worden bewust even in een andere denkrol geplaatst en dat is zeker de eerste keer niet altijd gemakkelijk.
De blauwe hoed drager richt zich op drie zaken: focus, discipline en tijd!
Focus: Wat is het onderwerp, behandelen we dit nu nog? Wat is de reis en waar willen we zijn aan het einde van de sessie?
Tijd: hoeveel tijd zullen we nemen voor deze hoed? Wie let op de tijd?
Discipline: Hebben we afspraken over welke hoed we dragen? Blijft iedereen in de rol van de hoed? Wijzigen we de hoed?
Steekwoorden blauwe hoed
Denken over denken, voorwaarden creëren, organiseren, proces bewaken.
Blauwe hoed vragen
- Wat kun je zeggen over het proces?
- Welke uitkomst heb je geselecteerd?
- Waar zullen we beginnen?
- Wat is de agenda?
- Wat zijn de doelen?
- Welke hoeden zullen we gebruiken?
- Hoe kunnen we samenvatten?
- Wat is de volgende stap?
Aandachtspunten voor de facilitator
Realiseer je dat de hoed van de facilitator door elk lid van de groep kan worden gedragen. Het liefst wil je natuurlijk ook dat het team deze rol uiteindelijk ook op zich neemt in de ontwikkeling naar een performing team.
Waarom is deze rol belangrijk en wat doet de blauwe hoed drager eigenlijk?
- Zorgt voor doelgericht denken.
- Behandelt de verzoeken om een andere denkhoed in te zetten.
- Wijst op ongepast commentaar of misplaatste reacties.
- Vraagt om samenvattingen.
- Neemt of vraagt om beslissingen.
- Voorwaardenscheppend.
- Kiest geen partij.
- De blauwe hoed drager is (tijdelijk) geen probleemeigenaar.
Samenwerkingsregels
- Oordeel positief.
- Houd je doelstelling in de gaten.
- Verbeter de ontstane ideeën, bouw verder.
- Zoek naar het nieuwe! Niet naar het bekende!
Met welke hoed begin je een sessie?
Een sessie begint altijd met de blauwe hoed! Waarom? Omdat de blauwe hoed drager zowel de regisseur, initiator en facilitator van de sessie is. De keuze van de hoeden die daarna volgen is vrij, maar zet bij voorkeur niet direct daarna de zwarte hoed in. Deze hoed brengt in het begin teveel mitsen en maren. Dat komt een sessie veelal niet ten goede.
Het interessante van de zes denkhoeden methode is dat het raadzaam is om goed na te denken over de volgorde van de hoeden. Het belangrijkste advies wat ik je kan geven is: ga in op de volgorde, doe het snel en stel vast. Zoals vanzelfsprekend binnen agile werken heb je gezorgd voor instemming van de groep na vaststelling van de volgorde.
Er zijn goede redenen voor een goede volgorde, zoals:
- weinig tijd beschikbaar
- er geen regel voor de volgorde is.
- hoe de groep zich normaliter gedraagt bij het onderwerp.
- het voorkomen van oneindige discussies.
- bij sterk uiteenlopende meningen
Bepalen van de volgorde
Voor het bepalen van de volgorde reik ik 3 mogelijkheden aan.
1. Vaste volgorde
Elke hoed wordt binnen een vastgestelde tijd en volgorde behandeld
2. Flexibele / afhankelijke volgorde
De uitkomsten van een hoed zijn bepalend voor de keuze voor de volgende hoed. Je bepaalt vooraf een volgorde en tijdens het proces kies je op basis van de uitkomst.
3. Ontwikkelende volgorde
Je beslist in het nu ter plekke een volgorde. Een goed voorbeeld is dat je stuurt op het moment dat het gesprek nergens meer over gaat. Het gesprek is bijvoorbeeld onsamenhangend, draait in rondjes of is langdradig enz. Dan stap je in en laat je deelnemers een andere hoed opzetten.
Tot slot
De Zes Denkhoeden methode van De Bono is een bewezen concept. Simpel, praktisch en effectief. Deze methode is goed inzetbaar in combinatie met het Tuckman model. De zes denkhoeden kunnen teams namelijk verder helpen in hun ontwikkeling. Door anders te (leren) denken worden de values nog nadrukkelijker ervaren.
Er zijn meer creatieve denk- en probleemoplossende technieken, zoals bijvoorbeeld het Productive Thinking Model van Hurson, de negatieve brainstorm of de SCAMPER methode.