De logische niveaus is een analyse- en verandermodel dat inzicht geeft in de verschillende niveaus van communicatie, verandering en functioneren.
Het model ‘logische niveaus’ bestaat uit 6 niveaus van denken, leren en veranderen. Het model helpt ons de verschillende niveaus te begrijpen waarop we onze wereld ervaren.
De kracht van het model (in het Engels: 6 Logical Levels) is dat het een systemische benadering van verandering hanteert in plaats van een eendimensionale benadering.
Feitelijk beschrijft men in het model dat verandering alleen mogelijk is, als er op het een stap hogere niveau gewerkt wordt om de verandering tot stand te brengen.
De 6 logische niveaus van denken, leren en veranderen zijn: omgeving, gedrag, capaciteiten, waarden en overtuigingen, identiteit en doel.
Achtergrond logische niveaus
Bij logische niveaus zie je altijd dezelfde twee namen terugkomen: Bateson en Dilts.
Gregory Bateson was een bekende antropoloog en auteur op het gebied van communicatie en systeemtheorieën en hij heeft bedacht hoe denken, leren en veranderen in een model past. Zijn gedachtegoed is terug te vinden in het boek: ‘Steps to an Ecology of Mind’.
Robert Dilts studeerde aan de de universiteit waar hij colleges van Bateson bijwoonde, Dilts heeft daaropvolgend het Logical Levels model bedacht. Het model van Dilts is ook bekend als: Neuro-Logical Levels. Dilts gaf het model vorm om verandering, leren en communiceren inzichtelijk te maken. Wellicht doet NLP (neurolinguïstisch programmeren) een belletje rinkelen, Robert Dilts is een NLP Coach.
Het logische niveaus model is goed toepasbaar voor het begrijpen van verandering voor zowel individuen als organisaties. Het interessante van dit model is dat als uitgangspunt neemt dat leren op meerdere niveaus plaatsvindt, dat het leren volgens een hiërarchie plaatsvindt.
Om het basisconcept duidelijker te maken: Je ontwikkelt en verandert doordat je denkt en leert, hoe meer je denkt, hoe meer je leert, hoe meer je jezelf ontwikkelt, hoe meer jezelf kan veranderen, hoe meer je jouw omgeving kan veranderen.
Hiërarchische niveaus
Het model verwijst naar een hiërarchie van niveaus van processen binnen een individu of groep. De functie in elk niveau is het synthetiseren, organiseren en sturen van de interacties op de niveaus eronder.
Er zijn een aantal belangrijke zaken:
- Een hoger niveau organiseert de informatie op onderliggende niveaus.
- Elk hoger niveau zal richting geven aan het onderliggende niveaus.
- Elk lager niveau kan, maar hoeft geen effect te hebben op hogere niveaus.
- De oplossing van een probleem ligt bijna nooit op het niveau waar het probleem wordt geconstateerd, bijna altijd op een ander (hoger) niveau.
- Het persoonlijke niveau van iemand is in grote mate bepalend voor zijn verandervermogen en mogelijke ontwikkeling.
Het model helpt je met te bepalen op welk niveau het probleem zit en welk niveau aandacht behoeft om de verandering te starten. Soms is het het ‘ontbrekende’ niveau wat inzichten geeft, want het model geeft een compleet inzicht in jouw manier van denken, doen en voelen op verschillende niveaus. Je kunt het model ook heel goed toepassen om anderen te coachen in hun ontwikkeling.
Uit bovenstaande blijkt ook dat hoe hoger het niveau van verandering plaatsvindt, hoe beter en blijvender het effect. Een mooi voorbeeld is als iemand een andere baan neemt(omgeving), maar zijn gedrag niet verandert dezelfde ‘problemen’ weer ontstaan.
In het Logische Niveaus model wordt aangegeven hoe personen en organisaties op verschillende manier functioneren en hoe dit elkaar beïnvloedt. De logische niveaus zijn te ontdekken in het taalgebruik.
De 6 logische niveaus
De 6 verschillende niveaus (van laag naar hoog) zijn: omgeving, gedrag, capaciteiten, waarden en overtuigingen, identiteit en doel.
Waarvan de laagste (4 niveaus) prima in woorden valt te vervatten. Begin de zin maar met: ‘Ik heb..’ Dan concludeer je dat iedereen gedrag, capaciteiten, waarden en overtuigingen relatief goed kan verwoorden.
De 2 hoogste niveaus zijn nauwelijks in woorden te beschrijven. Dit zit zo diep in je systeem dat woorden regelmatig tekort schieten. Beschrijf maar eens ‘wie je bent’. Het volledige beeld is m.i. niet te omschrijven, te definiëren of te bevatten.
Het leven van mensen in elk systeem, en zelfs het leven van het systeem zelf, kan worden beschreven en begrepen op een aantal verschillende niveaus. In een onderstaande afbeelding het totaaloverzicht en de onderlinge samenhang:
Achtereenvolgens zullen alle niveaus beschreven worden. Deze beschrijving bestaat elke keer uit een omschrijving van het niveau, vragen die je voor zelfanalyse kan gebruiken en voorbeeldvragen voor een coach
1. Omgeving
De omgeving of context zijn de externe tijd- en plaatsgebonden omstandigheden buiten jezelf. In deze omgeving handel je met je mogelijkheden binnen beperkingen, een voorbeeld is (organisatie)cultuur, maar ook mensen waarmee je contact hebt.
De beste manier om omgeving te herkennen is dat tijd en locatie waar de verandering plaatsvindt of heeft plaatsgevonden zeer nauwkeurig beschreven zal worden. In geuren en kleuren hoor je wat er is gebeurt, wie erbij waren, tot en met alle bijbehorende emoties.
Als je als persoon op dit niveau opereert, vertel je voornamelijk wat buiten jou om gebeurt. Een zeer zintuigelijk georiënteerd verslag van de verandering: ik zag, ik voelde, ik hoorde…
waar en wanneer?
Per logische niveau zullen voorbeeldvragen worden gegeven voor zelfanalyse en voor een coach. We starten met de vragen voor zelfanalyse.
Zelfanalyse van de omgeving:
- waar, wanneer en met wie?
- Vragen voor zelfanalyse
- Wat zie je, hoor je, voel je?
- Hoe ziet het eruit?
- Wat kom je tegen?
- Waar heb je mee te maken?
- Waar reageer je op?
- Wanneer en met wie?
- Waar, wanneer gebeurt iets?
- Over welke middelen beschik je?
- Waar speelt het zich af?
Coachvragen voor omgeving
Een coach zal de vragen wellicht anders formuleren, onderstaand voorbeeldvragen voor een coach.
- Hoe ziet jou gewenste omgeving eruit, waar ben je, beschrijf of vertel wat over de omgeving, wat gebeurt er dan ..
- Ben je alleen of zijn er anderen of is er nog iets anders?
- Wat zie je nog meer?
- Wat zijn je gevoelens in deze omgeving?
- Hoe zie je jezelf in deze omgeving?
- Hoe kijk je naar (eventuele) anderen in deze omgeving?
- Wat is er nog meer?
Het volgende niveau van de logische niveaus is: gedrag.
2. Gedrag
Gedragingen gaan over waarneembare zaken, zoals wat mensen doen en zeggen. Voorbeelden zijn gebaren, houding, stemgeluid etc.
Gedrag in het kader van de 6 logische niveaus heeft betrekking op de specifieke stappen die worden ondernomen om te reageren op de omgeving en om tot een gewenst resultaat te komen. Gedrag zijn acties en reacties van een persoon in een omgeving, wat er gedaan en bereikt moet worden.
Dit kan bewust gestuurd worden maar onbewust spelen hier de hogere niveaus mee.
wat?
Een persoon op dit niveau van de 6 logische niveaus beschrijft wat hij dacht en deed in een bepaalde situatie en welk effect deze handeling op hem of de omgeving had.
Zelfanalyse van gedrag
- Wat?
- Hoe benader ik de situatie en benader ik anderen?.
- Wat doe ik verbaal en non-verbaal?
- Wat is mijn observeerbare gedrag?
Coachvragen voor gedrag
- Wat vind je van je gedrag, hoe voel je je daarbij?
- Wat doe je als je je doel heb bereikt?
- Hoe zie je eruit als je je doel hebt bereikt?
- Welke dingen zeg je als je je doel hebt bereikt?
- Hoe is het gedrag van anderen in deze omgeving?
- Als je vanaf deze plek in deze ruimte gedrag waarneemt van jezelf en/of anderen wat valt je dan op?
Het derde niveau van de 6 logische niveaus zijn vaardigheden.
3. Vaardigheden
Vaardigheden wordt ook wel gezien als het ‘hoe-niveau’. Vaardigheden zijn de mogelijkheden, kwaliteiten, strategieën, tactieken en hulpbronnen van een individu of groep.
De mogelijkheid om te veranderen zal vaak hier starten, door het toevoegen van vaardigheden kan men zich verder ontwikkelen. Bij een positieve insteek zal er bereidheid zijn om iets te leren, maar dit dient dan wel ondersteunt te worden dat dit ‘het waard’ is om te doen. Deze overtuiging dient te komen van één niveau hoger in het logische niveaus model. Waarmee voor de eerste keer in dit artikel verwezen wordt naar veranderen doe je één niveau hoger.
Wat in het model wordt beschreven is dat hier binnen de omgeving stappen worden gegenereerd, geselecteerd, gestuurd en geborgd.
hoe?
Regelmatig worden hier met name de ‘harde’ competenties genoemd. De technische zaken, wat echter net zo of wellicht nog belangrijker is de ‘zachte’ kant. Wat is het interne vermogen om zich aan te passen aan de veranderende omgeving. Bij een beperkte zachte kant zie je eerder dat mensen op dit niveau blijven steken.
Zelfanalyse van vaardigheden
- Hoe doe ik het ?
- Wat kan ik wel, wat kan ik nog niet?
- Hoe pak ik het aan?
- Op welke interne en externe hulpbronnen kan ik bouwen?
- Aan welke competenties moet ik nog werken?
Coachvragen voor vaardigheden
- Welke capaciteiten, kwaliteiten, talenten en vaardigheden heb je als je je doel heb bereikt hebt?
- Wat kun je dan, welke vaardigheden zet je in?
- Hoe voel je je daarbij?
Een ander interessant artikel is Covey. Stephen Covey gaat er vanuit dat we door onze invloedssfeer en/of comfortzone uit te breiden nieuwe gedragsalternatieven en vaardigheden aan kunnen leren.
Overtuigingen is de volgende stap in de 6 logische niveaus.
4. Overtuigingen, waarden en normen.
Overtuigingen staat voor een breed spectrum van ideeën die we zien als een vaststaand feit of voor waar houden en dat de basis is van ons dagelijks handelen.
Overtuigingen, waarden en normen onderbouwen het hoger gelegen identiteitsgevoel van een persoon en zijn de diepere drijfveren van het handelen.
waarom?
Hier is de juiste vraag de ‘waarom’-vraag. Waarom gelooft iemand dat iets wel of niet mogelijk is, waarom komt men wel of niet in beweging?, waarom men wel of niet iets doet? Waarom bewandelt men het huidige pad?
Vergis je niet, door de stelligheid waarmee overtuigingen worden gebracht lijken het vaak feiten. Bij het inzoomen blijkt dat het (voor)oordelen, generalisaties, verwachtingen en (zelf)criteria kunnen zijn. Wil je dit doorbreken, dan is intrinsieke motivatie nodig om naar een hoger niveau te komen.
De ellende van overtuigingen is dat er versterkende en beperkende overtuigingen zijn. De (verborgen) redenen die iemand heeft achter het getoonde gedrag kunnen afremmen of ondermijnen. Zie onderstaande tabel:
Elke overtuiging die je hebt zal van invloed zijn op de lagere niveaus van het logisch niveaumodel: vaardigheden, gedrag en omgeving.
Overtuigingen kun je veranderen door:
- je overtuigingen kritisch te onderzoeken, klopt je overtuiging (nog) wel?
- door het opdoen van ervaring(en), je ontdekt wat goed werkt en wat niet.
- door bewust ander gedrag te oefenen dan je gewend bent.
Denk maar eens na over je opvoeding, politieke voorkeuren, anderen, de wereld en wat je over je zelf zegt. Als je zin kunt starten met: ik vind het belangrijk dat… Dan weet je het al, een overtuiging!
Zelfanalyse van overtuigingen
- Wat vind ik van de wereld?
- In deze situatie, wat geloof je over jezelf?
- Wat stuurt mij en waarom?
- Wat wil ik zeker vermijden?
- Denk eens diep na: wat geloof je? anderen, de wereld?
- Wat vind ik belangrijk?
- Waar gaat het mij om?
- Wat wil ik bereiken?
- Wat gaat boven alles?
Vanuit het oogpunt van je gewenste resultaat is het niet zozeer van belang of je overtuigingen waar zijn of niet, maar of ze je helpen om te bereiken wat je wilt, of juist niet.
Coachvragen voor overtuigingen
- Wat geloof je als je je doel hebt bereikt?
- Wat zijn dan je gedachten en overtuigingen?
- Waarom?
- Wat betekent het doel voor jou?
- Waarom is het voor jou belangrijk om het doel te halen?
- Wat zou er gebeuren als je je doel niet zou halen?
- Is dit echt wat je wilt?
- Waar geloof je in?
- Wat is voor jou belangrijk?
Het op een na hoogste niveau van de 6 logische niveaus is identiteit.
5. Identiteit
Identiteit gaat over de vragen: ‘wie ben ik’ en ‘wie zijn wij?’. Dit niveau heeft te maken met de unieke, onderscheidende kenmerken die een individu, groep of organisatie definiëren. Identiteit beschrijft hoe een persoon of groep zichzelf ziet.
Identiteit beschrijft eigenlijk de factoren ‘voor wie’ of ‘voor wat’ een bepaalde stap of weg is genomen.
Het identiteitslevel wordt in de Logical Levels omschreven als het gevoel van eigenwaarde. Eigenwaarde is in dit kader het zelfbesef waarmee iemand zich identificeert. Identificeren met iets of iemand kan op veel verschillende manieren. Een beperkt aantal voorbeelden: jouw job, jouw politieke keuze of je relatie.
Wie?
Identiteit stelt mensen in staat om een gemeenschappelijke identiteit te smeden. De meeste mensen willen namelijk bijdragen aan het grotere systeem waar ze deel van uitmaken.
Als je zelf beschrijft dat heb je het vaak over wat je persoonlijk raakt, drijft of wilt, bijvoorbeeld wat je leuk vindt. Het gaat niet over het beschrijven van je gedrag, dat is een lager niveau. Het gaat nu over hoe je over je zelf denkt, wat je zelfwaarde is, hoe uniek je bent.
Zelfanalyse identiteit
- Wie ben ik?
- Wat voor mens ben ik?
- Hoe zie ik mijzelf?
- Wat is mijn rol in deze context?
- Wat wil ik uitdragen?
Coachvragen voor identiteit
- Wie ben je als je je doel hebt bereikt?
- Welke rol vervul je als je je doel heb bereikt?
- Wat is je zelfbeeld, hoe kijk je naar jezelf en wat voel je daarbij.
- Missie, doel, zingeving, spiritualiteit
- Wat is jouw levensopdracht?
- Waarvoor ben je hier?
6. Missie
Missie is het hoogste niveau van de 6 logische niveaus. Dit hoogste niveau uit de logische niveaus theorie gaat over je diepste kern. Daar kom je niet zomaar, daar zal je eerst de andere niveaus voor moeten doorlopen en dan ook nog achterhalen wat jouw levensopdracht is.
Deze trede heeft een abstractie niveau waar velen moeite mee hebben. Het gaat verder dan het individu, want het bestaat uit intuïtie omtrent het grotere systeem waarvan je deel uitmaakt en de roeping en bezieling die dat geheel verschaft.
Voorgaande alinea geeft ook (een beetje) aan hoe ver je hiervan verwijderd bent. Wat ervoer je toen je voorgaande alinea las? Klinkt dit als ‘gezwets’ of resoneert er ergens diep in je iets of voel je een bijna volledige aansluiting bij het geschetste beeld? Hoe dan ook, voor velen is het een vorm van ’thuiskomen’ als dit niveau bereikt wordt.
wat betekent het,
waarvoor,
en voor wie?
Volgens sommigen is het zelfs het fundament van het bestaan, maar wees gerust. Wat er door jou onder verstaan wordt, bepaal je echt helemaal zelf.
Zelfanalyse voor missie
- Waartoe?
- Wat is mijn doel
- Wat is de zin van mijn aanwezigheid in deze context?
- Van waaruit handel ik?
- Wat is mijn missie?
- Waarom ben ik hier?
- Wat is mijn ideaal?
- Wat is het grotere geheel dat mij leidt?
- Waar ben ik onderdeel van?
- Wat is mijn meerwaarde binnen het grotere geheel?
- Wat zijn mijn diepste waarden?
Coachvragen voor missie
Als coach is het een bijzonder voorrecht als je met een coachee over missie in gesprek komt. De vragen hebben een diepgaande intensiteit en de antwoorden zijn bijzonder mooi. Namens veel coaches bedankt voor het mogelijk maken van dit gesprek.
- Wat maakt het doel zo belangrijk voor jou, waar doe je het uiteindelijk voor?
- Wat betekent het doel voor jou?
- Vervult het doel een belangrijke waarde in je leven?
- Wat motiveert jou om het doel te halen?
- Wat is de meerwaarde van het doel, wat levert het jou op?
- Is het doel een onderdeel van een groter geheel?
- Wat wordt mogelijk met het behalen van je doel (voor jouzelf en anderen)?
- Past het doel bij jouw innerlijke opdracht?
- Voelt het helemaal goed om het doel te halen, en voel dan vanuit je hart?
- Maakt het doel je blij, enthousiast, vreugdevol, vredig, energiek of iets anders?
- Vervult dit doel je passie en wat is je passie?
De zoektocht naar alignment
Er zijn zeer veel opleidingen, cursussen en coaches die je kunnen helpen met de 6 niveaus. Idealiter bereik je als individu ooit het hoogste niveau waarbij alles hieruit volgt en verder voortvloeit.
Als je daar bent gekomen herken je dit wanneer jouw vaardigheden en je gedrag congruent zijn met wat je op de hoogste niveaus nastreeft. Alle niveaus werken dan samen en ondersteunen elkaar in de door jou gekozen omgeving.
Wat bijzonder aantrekkelijk is aan het model van de 6 logische niveaus, het leren per niveau steeds uitdagender wordt. In de hiërarchie is het doorlopen van lagere niveaus meer transactie gericht (relatief gemakkelijk), zodra je echter gaat denken of praten over overtuigingen, waarden en identiteit komt er beweging leidend tot transformatie. De impact op de hogere niveaus is echt aanzienlijk, want alle lagere niveaus zullen mee bewegen. Zodra er op een hoger niveau een ander denkpatroon tot stand komt.
Alignment bereiken
Een coach zal vaak nuttig zijn om te helpen met vragen over waarden, overtuigingen en identiteit. De diepgang helpt je verder te komen. Er dient dan wel eerst vertrouwen en een relatie te worden opgebouwd.
Een mooi voorbeeld hiervan is dat ik jaren geleden een opkomende leider begeleidde. We spraken over capaciteiten, terwijl ik heel goed wist dat de stap naar het bespreken van identiteit nabij was. Als coach weet je immers dat het bereiken van een hogere en dieper niveau aangeeft dat onderliggende kwesties ook worden opgelost.
De stap die deze leider maakte was dat ‘we het niet meer over capaciteiten hoefden te hebben, maar over wie hij was/wilde zijn als leider’. Daarmee had de leider de stap naar het volgende niveau verkend.
Een mooi moment om het model met de logische niveaus uit te leggen, vanzelfsprekend niet noodzakelijk voor het verdere ontwikkeltraject, maar omdat die behoefte er bleek te zijn.
Samenvatting
Het model van de 6 logische niveaus helpt je om ‘problemen’ op het juiste niveau aan te pakken. Wees je ervan bewust dat de manier waarop jij of de ander kijkt, de echte uitdaging kan zijn. Wil je de situatie veranderen kijk dan eerst naar jezelf!
Het model kent een eenvoudige redenatie: ontwikkel je naar het hoogste niveau, onderweg daar naar toe ga je vanzelfsprekend ander gedrag vertonen. Doordat jouw gedrag anders wordt, verandert ook de manier waarop mensen op jou reageren, waardoor jouw omgeving ook verandert.
Heb jij een probleem dat je maar niet opgelost krijgt? Gebruik dan het model van de logische niveaus. Na lezing van dit artikel weet je dat je eerst moet bepalen op welk niveau het probleem zit, om daarna op een hoger niveau te denken. Op dit hogere niveau ga je op zoek naar een structurele oplossing.
Luister dus heel goed naar wat je zegt of wat je hoort! Op welk niveau zit dit? Aan de hand van de enorme hoeveelheid aangereikte vragen in dit artikel zou je dit kunnen herleiden. Ga een niveau hoger en stel de bijbehorende vragen. In de meeste gevallen kom je uit bij overtuigingen. Je hebt het dan over gevoel, waardoor het gedrag gestuurd wordt.
Als je meer wilt weten over de 4 niveaus die binnenin jezelf zitten dan delen Joseph Kuft en Harry Ingham met hun Johari venster mooie inzichten met je. Wil je goed kunnen bepalen wat jouw levensdoel is? Lees dan ook het artikel Wat is jouw Ikigai, bepaal jouw doel in het leven.